सन् २०१२ को मे महिना। ठ्याक्कै दिन भने याद छैन।
सुन्धाराको सिभिल मलमा हिमालयन जाभा कफी सप थियो। म र नारायण वाग्ले कफी खान त्यहाँ गएका थियौं।
कफी पर्खिँदै गर्दा मैले भनेँ, ‘आज राति खासै निद्रा परेन।’
नारायणले भने, ‘मैले त झनै हामीले खोल्ने नयाँ पत्रिकाको ले-आउट कस्तो हुन्छ भन्ने योजना बनाएर रात बिताएँ।’
आँखा थोरै सन्काउँदै उनले भने, ‘पूरा ले-आउट तयार छ!’
मैले सोधेँ, ‘अनि पत्रिका खोल्ने पैसा चाहिँ कहाँबाट आउँछ नि?’
आफ्नो ट्रेडमार्क मुस्कानसहित उनले भने, ‘त्यो त तिमीले खोजिहाल्छौ नि!’
हामी दुवै मज्जाले हास्यौं। अमेरिकानोको चुस्कीको स्वाद अलग थियो त्यो दिन।
त्यो बेला नारायण नागरिक दैनिकको प्रधान सम्पादक थिए। म रिपब्लिका दैनिकको।
हामी दुवै जनाले नागरिक र रिपब्लिकाको नेतृत्व गरेको तीन वर्ष पुगेको थियो। तीन वर्षअघि ती पत्रिकाहरूको ले-आउट फाइनल गर्दाको स्मृति हाम्रो दिमागमा ताजै थियो। ती वर्षहरूमा यी दुवै पत्रिकाले सहरमा फरक पहिचान बनाइसकेका थिए। रिपब्लिकाले अमेरिकी पत्रिका ‘द न्यूयोर्क टाइम्स’ को अन्तर्राष्ट्रिय संस्करण ‘हेराल्ड ट्रिब्युन’ काठमाडौंमा छापेर आफूसँगै बेच्न थालेको थियो। रिपब्लिका पत्रिका बन्द भए पनि द न्यूयोर्क टाइम्स आज पनि काठमाडौंबाट छापिन्छ।
ती तीन वर्षमा प्रकाशकसँग हाम्रा असहमति र नोकझोँकको ग्राफ भने बिस्तारै चढ्न थालेको थियो। २०१२ मे महिनासम्म आइपुग्दा प्रकाशक र सम्पादक दुवैका कन्पारा अलि बढी नै तात्न थालेका थिए। संसारभरि जुनै पनि न्युज-रूममा सम्पादक र प्रकाशकबीच सहमति असहमतिका शृंखला सामान्य हुन्। त्यसैले कुनै पनि सम्पादक आफ्नो कुर्सीमा बसेको दिन नै प्रस्ट हुनुपर्छ — मैले यो कुर्सी कुनै पनि दिन छोड्नुपर्ने हुन सक्छ। नभए कि कुर्सी आफ्ना लागि बोझ बन्छ, कि आफू कुर्सीका लागि!
हामीले हिमालयन जाभामा कफीको अन्तिम चुस्कीसँगै नेपाल रिपब्लिक मिडिया छाड्ने निर्णय गर्यौं।
मैले नारायणलाई भनेँ, ‘अब पत्रिका होइन, डिजिटल मिडिया खोल्नुपर्छ।’
दोस्रो जनआन्दोलनका बेला कान्तिपुर र त्यसपछि नागरिकको नेतृत्व गरेका नारायणको रस पत्रिकामै बसेको थियो।
मैले भने अब पत्रिका होइन, डिजिटल मिडिया भन्नुका पछाडि दुइटा प्रमुख कारण थिए।
पहिलो, पत्रिका खोल्न धेरै पैसा लाग्थ्यो। पत्रिका छाप्ने मेसिन किन्नै ५-६ करोड रूपैयाँ। त्यो मेसिन र कागज राख्ने जग्गा किन्न, घर बनाउन अर्को ५-६ करोड। त्यसपछि कार्यालय, वितरकहरूको ठूलो टिम र देशभरि पत्रिका पठाउने ठूलो सञ्जाल। राम्रो पत्रिका सुरू गर्न र केही वर्षको सञ्चालन खर्च जोहो गर्न त्यो बेला कम्तीमा ५० करोड रूपैयाँ चाहिन्थ्यो। त्यति धेरै पैसा हामीसँग हुने कुरै भएन। कुनै अर्को प्रकाशक खोज्यो भने ऊ कान्तिपुर वा रिपब्लिक मिडियाको भन्दा व्यावसायिक हुनेमा हामीलाई कुनै विश्वास थिएन।
अर्कोतिर, त्यो बेलासम्म आइपुग्दा डिजिटल मिडिया नै पत्रकारिताको भविष्य हो भन्ने स्पष्ट संकेत देखा परिसकेको थियो। म सन् २००१ मा अमेरिका पढ्न गएकै बेला त्यहाँका मुख्य पत्रिकाहरू द न्यूयोर्क टाइम्स, द वासिङ्टन पोस्ट र द वालस्ट्रिट जर्नलले अनलाइन संस्करण सुरू गरिसकेका थिए। यी तीनै पत्रिकाले सन् १९९६ मै आफ्ना छुट्टै अनलाइन संस्करण सुरू गरेका हुन्।
सन् २०१२ सम्म आइपुग्दा त अमेरिका र युरोपमा पाठकहरू धमाधम पत्रिका छाडेर डिजिटल मिडियातिर लहसिएका थिए। पत्रिकाहरू बन्द हुने क्रम तीव्र भइसकेको थियो। सन् २००४ देखि २०१२ सम्म अमेरिकामा मुख्यगरी समुदायले पढ्ने एक हजारभन्दा बढी स्थानीय पत्रिकाहरू बन्द भएको आकलन छ।
नेपालमा पनि जुन रफ्तारमा इन्टरनेट विस्तार हुँदै थियो, जसरी सस्तो मूल्यमा चिनियाँ र भारतीय स्मार्टफोनहरू बजारमा आउँदै थिए, त्यसले डिजिटल मिडियाको उदयको आधारशिला खडा गरिसकेको थियो।
सन् २०१३ अप्रिल १, अर्थात् ‘अप्रिल फूल’ का दिन हामीले सेतोपाटी प्रकाशन सुरू गर्यौं।
सेतोपाटीको तयारी सकिनै लागेका बेला नारायण र म पत्रकारिता सम्बन्धी एउटा सम्मेलनमा भाग लिन भारतको इन्दौर गएका थियौं। फर्केपछि सेतोपाटी सुरू गर्ने सहमति थियो। संयोगवश, फर्किने दिन अप्रिल १ पर्यो। त्यसै दिन साँझ ५ बजेतिर सेतोपाटी आरम्भ भयो।
कतिपय नयाँ मानिससँग परिचय हुँदा मैले जिस्केर भन्ने गरेको छु, ‘अप्रिल १ मा सुरू भएको मिडिया हो, त्यसैले सेतोपाटीलाई धेरै सिरियसली लिनु पर्दैन!’
धेरै जना हाँस्छन्।
एक जना विदेशीले चाहिँ भने, ‘आई विल टेक इट सिरियसली। एप्पल कम्पनी वाज फाउन्डेड अन अप्रिल वान (म त गम्भीरतापूर्वक लिन्छु, एप्पल कम्पनी पनि अप्रिल १ मै स्थापना भएको हो)।
उनले त्यसो भनेपछि मैले गुगल गरेँ। एप्पल कम्पनी गठन गर्ने सम्झौतामा स्टिभ जब्स र स्टिभ वाजनियाकले सन् १९७६ अप्रिल १ मा हस्ताक्षर गरेका रहेछन्। उनीहरूले त्यही दिन एप्पलको पहिलो कम्प्युटर ‘एसेम्बल’ गरेको मानिन्छ। त्यसपछि खोज्दै जाँदा थाहा भयो — जिमेल पनि २००४ अप्रिल १ मै सुरू भएको रहेछ।
प्रिय पाठकहरू, त्यसैले ढुक्क हुनुहोस् है, सेतोपाटी पनि सही दिनमा जन्मिएको छ!
सेतोपाटी सुरू भएयताका पछिल्ला ११ वर्षमा नेपाली पत्रकारितामा ठूलो परिवर्तन आएको छ। नेपालमा मात्रै होइन, संसारभरि नै।
मिडियाका पाठक र उनीहरूको रूचि; बजार र मिडियाको अर्थतन्त्र; सामाजिक सञ्जालको उदय; संसारभरि नै व्याप्त सामाजिक असन्तोष र पपुलिजमको बढ्दो हुरी; तीव्र गतिमा विकसित भइरहेको प्रविधि र अझ पछिल्लो समय विकसित भइरहेको एआई (आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स) ले गर्दा मिडिया एउटा युगान्तकारी परिवर्तन र दबाबको चरणबाट गुज्रिँदै छ।
टन्नै चुनौती र खतराहरूका बाबजुद मलाई यो परिवर्तन मूल रूपमा सकारात्मक छ भन्ने लाग्छ। यसको एउटा महत्त्वपूर्ण पक्ष मिडियामा भएको ‘डेमोक्र्याटाइजेसन’ हो।
म यसलाई विस्तारमा चर्चा गर्न चाहन्छु।
सबभन्दा पहिलो कुरा, मिडिया अब ठूला व्यवसायी र धेरै पैसा भएकाहरूको हातमा मात्र रहेन। इन्टरनेट र प्रविधिमा आएको परिवर्तनले मिडिया काम गर्ने पत्रकारहरूको हातमा रहन सम्भव भएको छ। अर्थात् ‘सफ्टवेयर’ ले ‘हार्डवेयर’ मा आधिपत्य जमाउने दिन आयो।
इन्टरनेटको विस्तार नहुँदो हो र आफ्ना समाचार र विचार पाठकसम्म पुर्याउन प्रिन्ट मिडिया नै चाहिन्थ्यो भने हामीले ‘सेतोपाटी डिजिटल पत्रिका’ खोल्न सम्भव हुँदैन थियो।
नेपालमा पनि प्रविधि यति रफ्तारमा विस्तार भयो, हामीले सोचेभन्दा चाँडै डिजिटल पत्रकारिता गर्न सम्भव बन्यो। सन् २००९ मा रिपब्लिका सुरू गर्ने बेलामा मैले थोरै जिस्किँदै र थोरै परिवर्तनको गति आकलन गरेर नेपाल रिपब्लिक मिडियाका प्रकाशक विनोदराज ज्ञवालीलाई भनेको थिएँ — राम्रा पत्रकार लिएर मिडिया हाउस चलाउने तपाईंको यो अन्तिम अवसर हो! अबको दस वर्षमा क्षमतावान पत्रकारहरूले आफैं मिडिया चलाउँछन्। तपाईंले उनीहरूको साथ पाउनु हुन्न!
मैले भनेजस्तो दस वर्ष कुर्नु परेन। रिपब्लिका सुरू भएको तीन वर्षमै पत्रकारहरूले स्वतन्त्र मिडिया हाउस चलाउन सम्भव छ भन्ने निष्कर्षमा हामी आफैं पुग्यौं।
मिडियाको हार्डवेयरमा धेरै लगानी गर्नु नपर्ने भयो। सफ्टवेयर तगडा छ भने एउटा कोठाबाट पनि मिडिया सुरू गर्न सम्भव बन्यो।
पत्रकारहरूको मात्र लगानीमा खुलेको सेतोपाटी जम्मा ३६० वर्गफिटको एउटा कोठाबाट सुरू भएको हो। एउटा कुनामा ठूलो टेबल र केही थान कुर्सी, अर्को कुनामा सात जना बस्न मिल्ने सोफा र टि-टेबल, तेस्रो कुनामा वाइफाइको राउटर र कफीका लागि पानी तताउने थर्मस, अनि कफीका केही कप! कोठाको एउटा भित्तामा पोतिएको सेतोपाटीको हरियो ‘कर्पोरेट कलर’।
सेतोपाटीको पहिलो अफिसको भौतिक बयान यत्ति हो!
३६० वर्गफिटमा सुरू भएको सेतोपाटीको पाठकसम्मको पहुँच केही महिनामै नेपालमा वर्षौंदेखि चलेका स्थापित मिडियासँग बराबरी भयो। अहिले हामी पाठक र प्रभावका हिसाबले जहाँ छौं, त्यसको मूल्यांकन म प्रिय पाठकहरूलाई नै छाड्छु।
सेतोपाटीमा सुरूदेखि नै पत्रकारहरूको मात्र लगानी थियो। अहिले पनि त्यो कायम छ।
सुरू गरेको दुई वर्ष पुग्दा हामी चर्को आर्थिक दबाबमा परेका थियौं। सुरूमा सोचेभन्दा धेरै लगानी पुगिसकेको थियो। त्यो बेला डिजिटल मिडियामा आउने विज्ञापनको दर यति कम थियो, हामीले एक वर्षसम्म त विज्ञापनै नखोज्ने नीति बनाएका थियौं। त्यति थोरैमा विज्ञापन लिएको भए त्यो दर बढाउन पछि कठिन हुन्थ्यो। र, सेतोपाटी ‘ब्रेक इभन’ मा पुग्नुअघि नै बन्द हुने डर थियो।
त्यही नीतिका कारण पनि हामी आर्थिक रूपमा चर्को दबाबमा थियौं।
आजभन्दा नौ वर्षअघि, सन् २०१५ जनवरीमा हामीलाई ओपन सोसाइटी फाउन्डेसनले सहयोग गर्यो। ओपन सोसाइटीले संसारभरिका हजारौं वैकल्पिक र स्वतन्त्र मिडियाहरूलाई सहयोग गर्छ। हामीलाई त्यो बेला आठ महिनाका लागि सञ्चालन खर्च र अफिस विस्तारका लागि भनेर एक लाख २८ हजार डलर सहयोग गरेको थियो। त्यसले केही महिना पत्रकारहरूको तलब खुवाउन, घरभाडा तिर्न र अरू खर्च धान्न सजिलो भयो। सेतोपाटीलाई त्राण दियो। त्यसयता हामीले ओपन सोसाइटीबाट कुनै आर्थिक सहयोग लिएका छैनौं।
ओपन सोसाइटीको त्यो सहयोग निःसर्त हो। त्यो सहयोग आउनुअघि हाम्रा जे जस्ता विश्वास र मूल्य-मान्यता थिए, अहिले पनि तिनै छन्। मेरो २८ वर्ष लामो पत्रकारिता करिअरमै ती मूल्य-मान्यताहरूको निरन्तरता छ। हामीले ओपन सोसाइटीको त्यो सहयोगबारे सेतोपाटीमार्फत नै सार्वजनिक जानकारी गराएका थियौं। नेपाल बाहिरबाट आएका त्यस्ता सहयोगबारे सार्वजनिक रूपमा जानकारी गराउनुपर्छ भन्ने हाम्रो मान्यता छ। यो पारदर्शिता कायम गर्ने सम्भवतः पहिलो निजी सञ्चारगृह हो सेतोपाटी।
कोरोनाको समयमा गुगलले संसारभरिका १२ हजार वटाभन्दा बढी मिडियालाई थोरै आर्थिक सहयोग गरेको थियो। नेपालमा सेतोपाटीसहित करिब एक दर्जन मिडियालाई सहयोग गरेको थियो। त्यो बेला सेतोपाटीलाई गुगलले साढे १२ हजार डलर सहयोग गर्यो। गुगलले पनि त्यो बेला मिडियालाई गरेको सहयोग सार्वजनिक गरेको थियो। यी सहयोगबाहेक सेतोपाटी आजसम्म मूल रूपमा विज्ञापनको आम्दानीबाटै चलेको छ।
यसरी केही पत्रकार मिलेर एउटा प्रभावशाली मिडिया हाउस जन्माउन र सञ्चालन गर्न जसरी सम्भव भयो, यो प्रविधिले मिडियाको स्वामित्व र सञ्चालनमा ल्याएको लोकतान्त्रीकरणको एउटा महत्त्वपूर्ण पाटो हो।
यो लोकतान्त्रीकरणको अर्को र झनै महत्त्वपूर्ण पाटो पनि छ — मिडियाका सामग्रीमा पाठकहरूको पहुँच र उनीहरूको हस्तक्षेप!
सूचना र विचारमा अब पत्रकार र मिडिया हाउसको एकाधिकार रहेन। कैयन घटना र सूचना पाठकले पहिले थाहा पाउँछन् र सामाजिक सञ्जालमा राख्छन्। मिडियाले कैयौंपटक आममानिसले प्रेषित गरेका सूचना, भिडिओ र अन्य सामग्रीका आधारमा समाचार बनाएका छन्।
त्यसबाहेक मिडियामा प्रकाशित सूचना र समाचारको तथ्य मिल्यो वा मिलेन भनेर पाठकहरूले सच्याउन थालेका छन्। सेतोपाटीमै प्रकाशित धेरै समाचारका तथ्यहरू सच्याउन पाठकहरूले हामीलाई कैयनपटक सघाउनुभएको छ। असावधानीवश भएका गल्ती औंल्याउने पाठक त कति कति!
मिडियामा काम गर्दा कहिलेकाहीँ यस्ता ‘सिल्ली’ गल्ती हुन्छन्, त्यस्तो गल्ती पनि कसरी हुन सक्छ भनेर पाठकहरू चकित पर्छन्। मिडियामै काम गर्नेहरूलाई चाहिँ त्यस्तो गल्ती कसरी भयो होला भन्ने छनक हुन्छ।
म सेतोपाटीमै भएका त्यस्तै दुई गल्तीको कुरा गर्छु।
केही वर्षअघि कोरोना संक्रमणको समय थियो। सेतोपाटीमा प्रकाशित एउटा समाचारमा लेखिएको थियो — आज ८ हजार…रूपैयाँमा कोरोना संक्रमण भएको छ!
खासमा भएको के थियो भने, त्यो दिन साँझ सेतोपाटी डेस्कमा आर्थिक ब्युरोमा काम गर्ने साथी थिए। दिनभरि आर्थिक र सेयर बजारको समाचार अपडेट गर्ने। संख्या लेख्नेबित्तिकै उनको अवचेतनले रूपैयाँ पनि थपिदियो। संयोग कस्तो पर्यो भने, त्यस बेला उनी मात्रै डेस्कमा थिए र अर्को कसैले हेर्न भ्याएन। गल्तीसहित समाचार प्रकाशित भयो। पाठकहरूले खुब गाली गर्नुभयो। हामीले तुरून्तै सच्यायौं।
पोहोर वैशाखमा त्यस्तै गल्ती भयो।
फ्लाई दुबईको जहाज काठमाडौंबाट उड्ने बित्तिकै त्यसमा आगोको झिल्का देखियो। जहाजबाट ठूलो आवाज आयो। त्यसमा थुप्रै नेपाली यात्रुहरू पनि थिए। तिनका परिवारका मनमा के गुज्रियो होला!
त्यसैले हामीले त्यो जहाज दुबईमा अवतरण नहुन्जेल ‘फ्लाइट राडार’ मा पछ्याइरह्यौं र सुरक्षित अवतरण भयो भनेर राति २ बजे समाचार लेख्यौं।
त्यो जहाज धादिङमाथि धार्केको आकाशमा पुगेपछि पाइलटले केहीबेर ‘होल्ड’ गरेर जाँच गरेका थिए। कुनै खास समस्या नदेखिएपछि जहाज गन्तव्यतर्फ गएको थियो। सो समाचारमा सेतोपाटीका पत्रकारले एक जना उड्ड्यन अधिकारीलाई उद्धृत गर्दै एउटा वाक्य लेखेका थिए, ‘धार्केमा केहीबेर रोकेर पाइलटले जहाजको निरीक्षण गरेका थिए। सबै कुरा नर्मल छ भनेपछि गन्तव्यतर्फ उडेको हो।’
पाठकलाई पढ्न सजिलो होस् भनेर डेस्कका साथीले ‘धार्केमा केहीबरे होल्ड गरेर…’ को सट्टा ‘धार्केमा केहीबेर रोकेर..’ लेखिदिए।
भोलिपल्ट कैयन पाठकले हाम्रो धज्जी उडाए — ए हिजो धार्केमा प्लेन रोकिएछ! पाइलटले चेकजाँच गरेछन्! अनि चियानास्ता खाएर फेरि प्लेन उडाएछन्!’
धेरैलाई लाग्यो — सेतोपाटीले कसरी यत्रो गम्भीर गल्ती गरेको होला! के सोचेर धार्केमा जहाज रोकेको समाचार लेखेको होला!
जबकि भएको जम्मा एउटा शब्दको सट्टापट्टा थियो — ‘होल्ड’ को सट्टा ‘रोकेर’।
हामीले भोलिपल्ट तुरून्तै समाचार सच्यायौं र सच्याएको सूचना राख्यौं।
असावधानीवश हुने यस्ता गल्ती थाहा पाउनेबित्तिकै सच्याउने र सच्याएको सूचना राख्ने, गम्भीर त्रुटिहरू सच्याउने र माफी माग्ने सेतोपाटीको सम्पादकीय नीति छ। सेतोपाटीमा छापिएका समाचार वा लेख नहटाउने तर कुनै कारणवश हटाउनुपर्ने अवस्था आयो भने त्यसको स्पष्टीकरणसहित क्षमा माग्ने नीति पनि हामीले तय गरेका छौं। पाठकप्रति हाम्रो यति जिम्मेवारी छ भन्नेमा हामी प्रस्ट छौं। र, यो जिम्मेवारी हामी सधैं निर्वाह गर्नेछौं।
असावधानीवश हुने यस्ता गल्तीबाहेक मिडियामा प्रकाशन हुने स्टोरी र विचार कति पूर्वाग्रही भए वा तथ्यभन्दा फरक भए भनेर पाठकहरूले निरन्तर टीका-टिप्पणी गर्ने, चुनौती दिने गरेका छन्। सूचना प्रसारण गर्ने र विचार निर्माण गर्ने जुन एकाधिकार लामो समयसम्म मिडियाको थियो वा मिडियासँग छ भन्ने भ्रम थियो, त्यो तोडिएको छ। त्यसले मिडिया र पत्रकारमाथि थप दबाब सिर्जना भएको छ। तथ्य र विचारको प्रसारणमा थप सन्तुलन कायम भएको छ।
आजका दिनमा कुनै विज्ञ, लेखक वा सम्पादकले तीन-चार हजार शब्दको लामो लेख लेख्न सक्छ। त्यसमा उसले तथ्य बंग्याएको छ वा गलत जगमा तर्क उभ्याएको छ भने पाठकले त्यसलाई तुरून्तै चुनौती दिन सक्छन्।
लेख वा स्टोरी पूर्वाग्रहप्रेरित छ भने, विवेकशील पाठकले दुई-तीनवटा वाक्यमा त्यो लेखको हावा फुस्काइदिन सक्छन्। जसरी राजमार्गमा तीव्र गतिमा चलिरहेको बडेमानको ट्रकको हावा एउटा किलाले फुस्काइदिन सक्छ!
आफ्नो स्टोरी वा लेख भोलिपल्ट पत्रिकामा छापिएपछि त्यो नै अन्तिम तथ्य हो र त्यो नै सही विचार हो भनेर गमक्क फुलेर बस्ने हामी पत्रकार र सम्पादकहरूको आज निद्रा गायब भएको छ। पहिले लेख्ने बेलामा मात्र ‘प्रेसर’ हुन्थ्यो। अहिले लेखिसकेपछि प्रेसरको पारो झनै बढ्छ।
कतै मैले गल्ती गरेँ कि, कुनै तथ्यमा चुकेँ कि, आफूले गरेको कुनै तर्क फितलो छ कि, कुनै पाठकले मेरो समाचार, स्टोरी वा लेखको हावा खुस्काइदेला कि, मैले बचाउ गर्नै नसक्ने गरी मलाई चुनौती आउला कि — यस्ता प्रश्नले आज राम्रा लेखक र पत्रकारको मुटुको धड्कन बढाएको छ।
पत्रकारिताको मेरो लामो करिअरमा पत्रकारमाथि पाठकको यति ठूलो दबाब यसअघि कहिल्यै देखेको थिइनँ। म आफैं पनि हरेक दिन त्यो दबाब झेल्छु। र, यसले मलाई असल पत्रकार बन्न थप सघाएको छ भन्ने मलाई लाग्छ।
हिजो मिडियाले लेख्ने, बोल्ने र पाठकले पढ्ने, सुन्ने जुन ‘वान वे’ थियो, त्यसको अन्त्य भएको छ। सञ्चारगृह र पाठकबीच समाचार र विचारमा दुईतर्फी लेनदेन सुरू भएको छ। पाठकको निगरानीबाट आज सम्पादक वा रिपोर्टरले छुटकारा पाउन सम्भव छैन।
एक्स (ट्विटर) मा कसैले @अमितढकाल लेखेर पठाएपछि म हजारौं कोष टाढा, अर्कै दुनियाँमा पुगेको किन नहोऊँ, त्यसले मेरो घाँटी अठ्याउँछ, अठ्याउँछ। मैले नहेरे पनि, मैले बेवास्ता गरे पनि वा मैले मेरो आलोचकलाई ‘ब्लक’ नै गरे पनि, त्यो अरूले हेर्छन्। पढ्छन्। त्यो पोस्टमा बलियो तर्क छ भने अरूले ‘आज अमित ढकालले गोदाइ खाएछ’ भनिहाल्छन्। धेरैले रिपोस्ट र लाइक मार्छन्। मेरा कमजोर तर्कहरू घोसेमुन्टो लगाउन बाध्य हुन्छन्। यसरी प्रविधिले आज मिडिया हाउस, प्रकाशक, सम्पादक, पत्रकार र पाठकबीच नयाँ शक्ति सन्तुलन स्थापित गराएको छ।
हाम्रो लोकतन्त्र र समाजका लागि यो धेरै महत्त्वपूर्ण कुरा हो।
लोकतन्त्र भनेको चुनावका दिन साना-ठूला सबैले स्वस्तिकको एक-एक ठप्पा लगाउन पाउने समान अधिकारको कुरा मात्र होइन। शक्तिशाली व्यक्ति वा संस्थाहरू र आममानिसबीच विद्यमान असमानताका खाडलहरू जति साँघुरिँदै जान्छन् वा यी दुईबीचको पर्खाल जति भत्किँदै जान्छ, लोकतन्त्र त्यति नै बलियो र सम्मुन्नत हुँदै जान्छ।
प्रविधिमा आएको यो परिवर्तन र सामाजिक सञ्जालको उदयको सकारात्मक र सुखदसँगै दुखद पाटो पनि छ।
सामाजिक सञ्जालमा मिथ्या सूचना र गालीगलौजको जुन बिगबिगी छ, त्यसले मिडियाको हुर्मत लिएको छ। पत्रकारलाई ‘बिचरा’ बनाएको छ। आममानिसलाई भ्रमित पारेको छ।
त्यसको प्रमुख कारण हो, सामाजिक सञ्जालका ‘अलगोरिदम’ ले काम गर्ने तरिका। मान्छेहरूले जस्ता सामग्री लाइक र सेयर गर्छन् अनि टिप्पणी गर्छन्, अलगोरिदमले तिनैलाई बढावा दिन्छ। तिनै सामग्री धेरै मानिसकहाँ पुर्याउँछ। यसले भावनात्मक रूपमा मानिसलाई तान्ने र उद्वेलित गर्ने अनि सनसनीपूर्ण सामग्रीले सामाजिक सञ्जालमा प्रश्रय पाउँछन्। सकारात्मक समाचारभन्दा नकारात्मक समाचारले बढावा पाउँछन्।
सन् २०१८ मा अमेरिकाको म्यासेचुसेट्स इन्स्टिच्युट अफ टेक्नोलोजी (एमआइटी) ले गरेको एक अध्ययनअनुसार एक्स (ट्विटर) मा सहीभन्दा गलत समाचार रिपोस्ट हुने सम्भावना ७० प्रतिशत धेरै हुन्छ। तीन जना प्राध्यापकले दस वर्ष अवधिमा ३० लाख मानिसले गरेका साढे १२ करोड ट्विट अध्ययन गरेका थिए।
चार मुख्य सामाजिक सञ्जालहरू; टिकटक, युट्युब, फेसबुक र एक्समध्ये एक्सको अलगोरिदम सबभन्दा कमजोर छ। एक्सभन्दा फेसबुकको अलगोरिदम बलियो छ। युट्युबको त्योभन्दा पनि बलियो। टिकटकको अलगोरिदम भने सबभन्दा बलियो छ। त्यसैले छोटो समयमै टिकटक संसाभर यति धेरै लोकप्रिय भएको छ।
अब विचार गर्नुहोस्, कमजोर अलगोरिदम भएको एक्समै सहीभन्दा गलत समाचार रिपोस्ट हुने सम्भावना ७० प्रतिशत धेरै हुन्छ भने सबभन्दा शक्तिशाली अलगोरिदम भएको टिकटकमा त्यस्तो समाचार कति चाँडो फैलिन्छ होला?
सामाजिक सञ्जालमा प्रकाशित अपुष्ट सूचना र तथ्य तोडमोड गर्न फैलाइएका मिथ्याले समाज र लोकतन्त्रलाई कसरी हानि गरिरहेको छ भन्नेबारे प्रशस्त मात्रामा अनुसन्धान भएका छन्। लेख, अध्ययन र पुस्तक प्रकाशित छन्।
सन् २०१८ सेप्टेम्बरमा अमेरिकाबाट प्रकाशन हुने प्रसिद्ध म्यागजिन ‘न्यूयोर्कर’ मा फेसबुकका संस्थापक अध्यक्ष मार्क जुकरवर्ग र फेसबुकबारे एउटा लामो स्टोरी छापिएको छ।
सो स्टोरीको शीर्षक छ — के फेसबुकले लोकतन्त्र तहसनहस पार्नुअघि जुकरवर्गले फेसबुकले ल्याउने समस्या हल गर्लान्?
अमेरिकामा सन् २०१६ को राष्ट्रपति निर्वाचनमा रसिया र पूर्वी युरोपबाट फेसबुकमा राष्ट्रपतिका उम्मेदवार हिलारी क्लिन्टनका विपक्षमा र अर्का उम्मेदवार डोनाल्ड ट्रम्पका पक्षमा हजारौं हजार झुटा र मिथ्यापूर्ण समाचार पोस्ट भए। त्यसले निर्वाचनलाई प्रभावित पारेको भन्दै सामाजिक सञ्जालले लोकतन्त्रमाथि ल्याउने दुष्परिणामबारे अमेरिकामा हलचल मच्चियो।
त्यसयता मुख्यगरी विकसित देशहरूमा सामाजिक सञ्जालले गर्न सक्ने हानिबारे पेचिला बहस हुने गरेका छन्। कतिपय मुलुकले कानुन बनाएका छन् भने कति बनाउने क्रममा छन्।
हाम्रोमा भने अझै पनि सामाजिक सञ्जालमा आउने भ्रम र झुटलाई सही मान्ने जनसंख्या ठूलो छ। धेरैलाई सामाजिक सञ्जाल र मिडियाबीचको भेद पनि थाहा छैन।
उनीहरूका लागि फेसबुक, युट्युब वा टिकटक माध्यम होइनन्, मिडिया नै हुन्। अनि यी सामाजिक सञ्जालमा मानिसहरूले जे पनि लेख्न वा बोल्न सक्छन् भन्ने कुरा थोरैलाई मात्र थाहा छ। त्यहाँ आउने सामग्री सोच-विचार गरेर, तथ्य जाँच गरेर हालिएको हुन्छ भन्ठान्ने जमात ठूलो छ।
मेरा एक जना आफन्तले केही समयअघि युट्युबमा आएका विभिन्न भिडिओबारे मलाई सोधे।
मैले ‘सबै युट्युब मिडिया होइनन्, त्यहाँ त मान्छेले आफूलाई मनमा लागेको जे पनि बोलेर, भिडिओ खिचेर राख्न मिल्छ’ भनेर बुझाएँ।
उनले आश्चर्य मान्दै भने, ‘अनि सरकारले किन त्यसरी जे पायो त्यही बोलेको भिडिओ राख्न दिएको त? हामी जस्ता झुक्किन्छौं नि!’
सामाजिक सञ्जालमा यसरी बेलगाम प्रकाशित मिथ्या सूचना र भ्रमले एकातिर मानिसहरूको मस्तिष्क भुटेको छ। अर्कातिर मूलधारका मिडियाप्रति मानिसको विश्वास कम हुँदै गएको छ। सामाजिक सञ्जालमा आएका अपुष्ट र मिथ्या सूचना जिम्मेवार मिडियाले लेख्दैनन्। अनि धेरै मानिसहरूलाई लाग्छ — ती मिडियाले जानाजान त्यस्ता सूचना लुकाएका हुन्। सत्तामा बस्नेहरूसँग मिलेर त्यस्ता जानकारी आममानिसलाई नदिएका हुन्!
अमेरिकी सहायता परियोजना ‘एमसिसी’ को विवाद जारी रहेका बेला एकपटक म झापा पुगेको थिएँ।
मेरा एक जना दाइ (काकाका छोरा) ले भने, ‘एमसिसी त खत्तम रहेछ नि भाइ, यो आयो भने अमेरिकी सेना आउँछ रे! एमसिसीले हाम्रो देशको कानुन र संविधान केही मान्दैन रे!’
अनि सेतोपाटीले एमसिसीको विरोध नगरेकोमा उनले चित्त दुखाए।
जसलाई एमसिसी गलत हो र यो संसदबाट पास भयो भने अमेरिकी सेना आउँछ भन्ने लागेको थियो, उनीहरूले एमसिसीको धुवाँधार विरोध नगर्ने वा समर्थन गर्ने मिडियालाई पूर्वाग्रही, दलाल र ‘फेक’ सम्म भनेर गाली गरे। किनभने, सामाजिक सञ्जालमा प्रसारित हल्लाले उनीहरूको दिमाग ‘भुटेको’ थियो। उनीहरूको मनमा डर र आक्रोश भरेको थियो।
राजनीतिमा आउने चटके र पपुलिस्टहरूले मिडियालाई गर्ने बेलगाम गालीले पनि मानिसहरूलाई थप विभाजित गरेको छ। मिडियाप्रति आममानिसको विश्वास तल झारेको छ।
मिडियाप्रतिको खस्किँदो विश्वास नेपालको मात्र समस्या होइन। अहिलेको विश्वव्यापी प्रवृत्ति नै हो।
संसारका धेरै मिडियाले जस्तै नेपाली मिडियाले पनि बेहोरिरहेको पहिलो चुनौती यही हो — आमपाठकको मिडियाप्रति बढ्दो अविश्वास र गालीगलौजको बाढी।
कुनै पनि मिडियाका निश्चित मूल्य-मान्यता हुन्छन् र मिडियाले तिनको पक्षपोषण गर्छ। तिनको पक्षमा आफूलाई उभ्याउँछ। सेतोपाटीका पनि खास मूल्य-मान्यता छन्। र, तिनको पक्षमा सेतोपाटी दृढतापूर्वक उभिन्छ। सेतोपाटी जुन मूल्य-मान्यतामा उभिएको छ, ती सबै पाठकले मन पराउनुपर्छ भन्ने छैन। कतिपयलाई मन पर्दैन।
उदाहरणका लागि, महिला र पुरूषबीच समानताको पक्षमा हाम्रो दृढ मत छ। महिलामाथि मात्र थोपरिने सांस्कृतिक बोझको खिलापमा छौं हामी र उनीहरूमाथि हुने कुनै पनि विभेदको विपक्षमा छौं। महिलामाथि हुने हिंसा र अत्याचारको त झनै कुरै भएन।
त्यसैले हामीले नागरिकताको सवालमा महिला र पुरूषबीच समान हकको पक्षमा बलियोसँग वकालत गरेका छौं। राष्ट्रिय सुरक्षाको हौवा पिटाएर महिलालाई समान नागरिकताको हक नदिने प्रपञ्चविरूद्ध बारम्बार लेखेका छौं।
हामी नागरिकका राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक स्वतन्त्रताको हिमायती पनि हौं। कानुनले वर्जित गरेबाहेक नागरिकका कुनै पनि राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक गतिविधिहरूमा राज्यले सकेसम्म सघाउनुपर्छ वा कम्तीमा पनि कुनै बाधा, व्यवधान पुर्याउनु हुँदैन भन्ने हाम्रो मान्यता छ।
कानुनको अधीनमा रहेर जुनसुकै आर्थिक क्रियाकलाप र व्यवसाय गर्न पाउने नागरिकको आधारभूत हक हुन्छ। एउटा स्वतन्त्र नागरिकले आफ्नो हित हेरेर म के गर्छु भन्ने निर्णय गर्छ। कसैले सेना, प्रहरी, निजामती सेवामा वा निजी क्षेत्रमा जागिर खाला। कसैले आफ्नो बर्कतअनुसार सानो पसल खोल्ला, कसैले ठूलो कारखाना/उद्योग खोल्ला। कसैले बिजुली उत्पादन गर्ला, कोही कृषि कर्ममा लाग्ला। कसैले अस्पताल खोल्ला, कसैले विद्यालय, कोही पत्रकारितामा लाग्ला, कोही डाक्टर बन्ला, कोही इञ्जिनियर बन्ला। कोही काम गर्न मुलुकबाहिर जाला र कोही राजनीतिमा लाग्ला।
यसरी आफ्नो र आफ्नो परिवारको हितका लागि जब नागरिकहरू आफूले स्वतन्त्रतापूर्वक रोजेको क्षेत्रमा दिनरात घोटिन्छन्, कडा मेहनत गर्छन् र प्रगति गर्छन्, तब समाज र मुलुकको प्रगति हुन्छ। यसरी कुनै पनि नागरिकले आफ्नो हितका लागि काम गर्नु भनेकै समाज र मुलुकको हितका लागि काम गर्नु हो भन्ने उदार भावनामा सेतोपाटी विश्वास गर्छ।
स्वतन्त्र रूपले आर्थिक, राजनीतिक र सांस्कृतिक गतिविधिमा संलग्न नागरिक नै मुलुकको आर्थिक प्रगति र सामाजिक गतिशीलताका कडी हुन् भन्ने हाम्रो दृढ मत छ।
सामाजिक न्यायसहितको समावेशी लोकतन्त्र हाम्रो मूल्य-मान्यताको अर्को आधारशिला हो। त्यसैले हामी सहरका निमुखा वर्गमाथि स्थानीय सरकार (पालिका) हरूले गर्ने थिचोमिचो र उनीहरूको जीविका खोस्ने हर्कतविरूद्ध बारम्बार लेखिरहन्छौं।
राजनीति र राज्यलाई समावेशी बनाउने जुन प्रबन्ध छन्, तिनलाई कुनै पनि बहानामा उल्टाउनु हुँदैन भन्ने हाम्रो मान्यता छ। समानुपातिक प्रणालीमा समावेशिताको जुन मूल मर्म छ, राजनीतिज्ञहरूले त्यसको धज्जी उडाएका छन्। समानुपातिक प्रणाली दुरूपयोग गरेर आफ्ना आसेपासे भर्ती गरेका छन्। त्यसको संरचनात्मक सुधार हुनुपर्छ र त्यसको उपाय छ भन्ने हामीलाई लाग्छ।
त्यस्तै सेना, प्रहरी र निजामती सेवामा जारी आरक्षणले राज्यका निकायहरूमा नेपाली समाजका विविध अनुहारहरूको प्रतिनिधित्व बढाएको छ। तर यो पर्याप्त छैन। नेपाली समाज जातजाति र भाषाभाषीका हिसाबले जति विविध र रंगीन छ, राज्यका निकायहरूमा त्यो विविधता प्रतिबिम्वित हुनुपर्छ भन्ने हाम्रो धारणा छ। आरक्षणमा सुधार गर्नु र यसलाई थप बलियो बनाउनुको सट्टा यसलाई उल्टाउने कुरा नेपाली समाजको हित विपरीत हुन्छ।
संघीयता यही समावेशिताको एउटा प्रबन्ध हो।
प्रदेश तहमा त्यहीँका मानिसहरूको प्रतिनिधित्व र सहभागितामा त्यहाँको राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक विकास जति सम्भव छ, काठमाडौंबाट शासन गरेर त्यो सम्भव छैन। केन्द्रमा जस्तै प्रदेशहरूमा पनि सुशासनको समस्या छ, ‘डेलिभरी’ को समस्या छ। स्थानीय जातजातिका अनुहारहरूको अझै पनि प्रदेश सरकारमा उचित प्रतिनिधित्व हुन सकेको छैन। तर केन्द्रभन्दा प्रदेश बढी भ्रष्ट छ; केन्द्रको भन्दा प्रदेशको डेलिभरी कम छ; केन्द्रभन्दा प्रदेश कम समावेशी छ; र, प्रदेशहरूका चुनौती, अवसर र प्राथमिकता प्रदेश सरकारले भन्दा काठमाडौंले धेरै बुझ्छ भन्नेमा हामीलाई रत्तिभर विश्वास छैन। त्यो पुष्टि गर्ने कुनै प्रमाण छैनन्।
राजा र धर्मका विषयमा पनि सेतोपाटीको प्रस्ट मान्यता छ।
आजको युगमा नेपाली समाजलाई राजनीतिक, आर्थिक र सांस्कृतिक रूपले अघि बढाउने भनेको नेपालीहरूको सामूहिक चेत र विवेकले हो भन्ने हामीलाई लाग्छ। कुनै ठूलो टाउको भएको एक जना मानिस आउँछ र उसले हाम्रा सारा समस्या हल गरिदिन्छ, मुलुकलाई अगाडि बढाउँछ भन्नेमा हामीलाई किञ्चित विश्वास छैन। त्यसमाथि, पञ्चायतका तीस वर्ष निष्कण्टक शासन गरेको राजतन्त्रको क्षमता, सुशासन र विवेकको यथेष्ट परीक्षण भएको इतिहास हाम्रासामु छ। त्यसैले राजतन्त्र हाम्रो भविष्य होइन, इतिहास हो भन्नेमा हामी प्रस्ट छौं।
नेपालमा मानिने सबै धर्म बराबर हुन्। सबैका आस्था बराबर हुन्। टाउको गनेर कुनै धर्म ठूलो वा सानो हुँदैन। र, संख्याका आधारमा कुनै धर्मले कसैमाथि थिचोमिचो गर्न पाउँदैन। त्यस्तै, कुनै पनि धर्मविरूद्ध प्रचारप्रसार गर्नु र मानिसहरूलाई प्रलोभनमा पारेर धर्म परिवर्तन गराउनु संकीर्ण सोच हो। राज्यले यस्तो कार्यलाई कानुन बमोजिम नियन्त्रण गर्नुपर्छ। सबै धर्मलाई राज्यले समान व्यवहार गर्नुपर्छ।
सेतोपाटीको मूल्य-मान्यताका यी केही उदाहरण हुन्। यीप्रति हामी दृढ छौं। यी मूल्य-मान्यता सबैलाई मन पर्नुपर्छ भन्ने छैन। खुला र बहुलवादी समाजमा सबैका विचार र मूल्य-मान्यता एउटै हुँदैनन्, हुनुपर्दैन।
राजा चाहिन्छ, नेपाल हिन्दु राज्य हुनुपर्छ, संघीयता चाहिँदैन, आरक्षणले ‘मेरिटोक्रेसी’ ध्वस्त भयो, समानुपातिक प्रणाली हटाउनुपर्छ, महिलालाई समान नागरिक हक दिन सकिँदैन, खुला अर्थप्रणालीले मुलुकको हित गर्दैन, राज्यले नै उद्योगधन्दा चलाउनुपर्छ भन्ने मान्यता राख्ने नागरिकहरू प्रशस्त छन्। कतिपय मिडियाले पनि यस्तो मान्यता राख्छन्।
खुला र बहुलवादी समाज भनेकै फरक दृष्टिकोण, विचार, मूल्य र मान्यताको उपस्थिति हो। लोकतान्त्रिक समाज भनेको यी विचार र मूल्य-मान्यताबीचको सभ्य र सौम्य प्रतिस्पर्धा हो।
त्यस अर्थमा पनि हामी आफ्नोभन्दा फरक मूल्य-मान्यता र विचारहरूको सम्मान गर्छौं, तर विनम्रता र दृढतापूर्वक आफ्ना मत पनि जाहेर गर्छौं। त्यसमाथि मिडियाको धर्म नै सबै विचारहरूलाई ठाउँ दिनु हो। कुनै विचारसँग हाम्रो विनम्र असहमति होला तर त्योसँग पूर्वाग्रह र रिसराग हुँदैन। हाम्रो असहमति हुँदैमा उनीहरूका समाचार र विचारले सेतोपाटीमा ठाउँ नपाउने हुँदैन।
अहिलेको विभाजित समयमा मिडियाप्रति पाठकहरूको असहमति अलि कडै रूपमा प्रकट हुने गरेको छ।
संसारभरि नै धेरै पाठकहरू आफूभन्दा फरक मूल्य र मान्यतामा चल्ने मिडियाप्रति धेरै नै असहिष्णु देखिन थालेका छन्। अमेरिकामा द न्यूयोर्क टाइम्सलाई डोनाल्ड ट्रम्पका करोडौं समर्थकले ‘फेक’ मिडिया भन्छन्। बेलायतमा ‘लेफ्ट-अफ-सेन्टर’ विचार बोक्ने ‘द गार्डियन’ पत्रिकालाई कन्जरभेटिभहरू पूर्वाग्रही र सोसलिस्ट (समाजवादी) भनेर आलोचना गर्छन्।
सेतोपाटीका कैयन कमजोरीका लागि धेरै पाठकहरूले हाम्रो आलोचना गर्छन्। र, त्यो आलोचनाको हामी स्वागत गर्छौं, किनभने त्यसले हामीलाई बलियो बनाउँछ।
सँगसँगै सेतोपाटीलाई सदावहार र बेलगाम गाली गर्नेहरू पनि छन्। त्यसमा राजावादी, हिन्दुवादी, संघीयता विरोधी र स्त्रीद्वेषी बढी छन्। त्यसबाहेक, आफ्नो दल वा आफूलाई मनपर्ने नेताको कुनै खास सन्दर्भमा विरोध गरेका बेला उनीहरूका कट्टर समर्थकले पनि हामीलाई गाली गर्छन्।
केपी शर्मा ओलीले संविधानको बर्खिलाप हुने गरी संसद विघटन गरेका बेला हामीले त्यसको विरोध गरेका थियौं। अदालतले किन संसद ब्युँताउनुपर्छ भनेर पैरवी गरेका थियौं। त्यो बेला एमाले समर्थकहरूले हामीलाई धेरै नै गाली गर्थे। नक्कली भुटानी शरणार्थी प्रकरणमा कांग्रेस नेता बालकृष्ण खाणलाई जोगाउन कांग्रेसको एउटा वृत्तले ठूलो प्रयास गर्यो। त्यस प्रकरणका मुख्य नाइके केशव दुलाल र सानु भण्डारीबाट खाणले लिएको पैसा फिर्ता गरी उनीहरूबीच सुलह गराउन प्रहरीको दुरूपयोग भयो। खाणलाई कठघरामा पुर्याउन आफ्नो जिम्मेवारी निर्वाह गर्ने प्रहरी अधिकृतहरूमाथि संस्थापन कांग्रेसले रिस साँध्यो।
यी सबै क्रियाकलापको सेतोपाटीले विस्तृत रिपोर्टिङ गरेको थियो। त्यो बेला कांग्रेसका समर्थकहरूले हामीलाई खुब गाली गरे। काठमाडौंका मेयर बालेन शाह, राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा) का सभापति रवि लामिछाने वा धरानका मेयर हर्क साम्पाङका कुनै पनि गलत कामको रिपोर्टिङ गर्यो वा विरोध गर्यो भने उनीहरूका समर्थक हामीविरूद्ध खनिइहाल्छन्।
२८ वर्षको पत्रकारिता करिअरमा मैले महसुस गरेको एउटा कुरा के हो भने, पत्रकारिता भनेको पीठो बेच्ने व्यवसाय होइन जसले मानिसहरूलाई नघोचोस्; जसको विरोध मानिसहरूले नगरून्। पत्रकारिता तागतवर र सँगसँगै संवेदनशील व्यवसाय हो। यसले मानिसहरूलाई छुन्छ। उनीहरूको मन, मस्तिष्कलाई घोच्छ, उद्वेलित बनाउँछ। अनि मानिसहरूले प्रतिक्रिया जनाउँछन्।
आफ्नो मूल्य-मान्यतासँग मिल्ने वा आफूलाई ठीक लागेको कुरा मिडियाले पनि ठीक भनिदियो भने मानिस खुसी हुन्छन्। मानिसहरूलाई मनमनै लाग्छ — मैले सोचेको कति ठीक रहेछ, फलानो मिडियाले पनि त्यही भन्यो! आफूले सोचे वा ठाने विपरीत वा आफ्नो स्वार्थ विपरीत कुरा मिडियामा आयो भने रिस उठ्छ। आफ्ना करतुत वा आफ्ना नेताका करतुत मिडियामा आयो भने रिस उठ्छ।
त्यसैले पत्रकारितामा आउने गाली र ताली सामान्य हुन्।
यसो भन्दैमा पत्रकार र पत्रकारिताले आफ्ना कमजोरीबारे समीक्षा नगर्ने होइन। हामीलाई आज पाठकले जुन कारणले गाली गरिरहेका छन्, तीमध्ये कति जायज छन् र कति नाजायज भन्ने कुराको हामीले खुला दिमागले समीक्षा गर्नैपर्छ। कहिलेकाहीँ हुने मानवीय त्रुटिबाहेक पनि नेपाली मिडियाको रिपोर्टिङमा धेरै समस्या छन्। हामीप्रति बढ्दो अविश्वासको एउटा कारण त्यही हो।
पत्रकारले सधैं एउटा कुरामा ध्यान पुर्याउनुपर्छ — कतै हामीले गरेको रिपोर्टिङ गलत त छैन? कतै हामीले निर्दोष मानिसलाई आरोप त लगाइरहेका छैनौं? के हामीले कसैको बदमासीबारे गरेको रिपोर्टिङमा तथ्य र प्रमाण पुगेको छ? त्यो तथ्य र प्रमाणले उसको बदमासी बोलिरहेको छ? कि रिपोर्टरका रूपमा हामी मात्र उसलाई बदमास भनिरहेका छौं अनि तथ्य र प्रमाण मौन छन्? नेपाली मिडियाले गर्ने भ्रष्टाचार र बेथितिका अधिकांश स्टोरीमा तथ्य र प्रमाण अपुग हुन्छ। स्टोरी होइन, रिपोर्टरले जबरजस्ती भ्रष्टाचार छ भनिरहेको हुन्छ।
पत्रकारिताको ‘गोल्डेन रूल’ ले भन्छ — शो इट, डन्ट टेल इट!
हामी भने कुनै पनि कुरा तथ्य, प्रमाण र उदाहरणले थोरै भन्छौं। अनि स्टोरीमा घुसेर रिपोर्टरले आफैं धेरै भनिरहेको हुन्छ। आफूले स्टोरीमा लेखेको कुरा पुष्टि हुने प्रमाण भने जुटाउँदैनौं।
हाम्रो हातमा मिडियारूपी तागतवर हतियार छ भन्दैमा प्रहार गर्न मानिसको टाउको खोज्दै हामी हिँड्न हुँदैन। त्यसले पत्रकारिताको राक्षसीकरण गर्छ। हामीले जसको आलोचना गर्न लागेका हौं वा जसको बदमासी लेख्न लागेका हौं, एउटा मानिसका रूपमा त्यो व्यक्तिप्रति ‘इमप्याथी’ (समभाव) जरूरी छ। ताकि ऊविरूद्ध लेखिरहेका हरेक शब्दमा संवेदनशील बनौं। तथ्य र प्रमाणले दिएका कुरा मात्र लेखौं। बरू ऊविरूद्ध कम लेखौं तर नभएको कुरा धेरै नलेखौं।
कसैको बदमासी लेख्दै नलेखौं भनेको भने होइन। तर एउटा मानिसका रूपमा अर्को मानिसप्रति कम निर्मम हुनु हाम्रो जिम्मेवारी हो। यसले हामीलाई कमजोर पत्रकार बनाउँदैन, बरू कुनै पनि जटिल विषय वा मुद्दामाथि न्याय गर्न सक्ने बलियो र संवेदनशील पत्रकार बनाउँछ।
नेपाली पत्रकारितामा यो संवेदनशीलता र कुनै पनि गम्भीर विषय वा जटिल मुद्दामा खोजी गरेर तथ्य, प्रमाण र तर्क जुटाउन सक्ने ल्याकत कम छ भन्ने मलाई लाग्छ। खोजी पत्रकारिता गर्ने केही गजब पत्रकार नभएका होइनन्, केही गजब स्टोरीहरू नआएका पनि होइनन्। तर समग्रमा खोजी पत्रकारिता नेपाली पत्रकारिताको कमजोर कडीका रूपमा रहेको छ।
कमजोर र असंवेदनशील खोजी पत्रकारिताले मानिसहरूमाथि अन्याय त गर्छ नै, पत्रकारितालाई पनि कमजोर बनाउँछ। मिडियामा ‘खोजी रिपोर्टिङ’ भन्दै आएका बग्रेल्ती स्टोरीहरू तथ्य र प्रमाणको आलोकमा बलियोसँग उभिएनन् भने बिस्तारै यस्ता स्टोरीहरू भुत्ते हुँदै जान्छन्। अनि यसले समग्र मिडियाको विश्वसनीयतामाथि प्रश्न खडा गर्छ।
मिडियाले लेखेका कुरा आममानिसले नपत्याउनु, राज्यका निकायमा बसेकाले नपत्याउनु, अझ अर्को मिडियाका मानिसले नै नपत्याउनु भनेको मिडियामाथिको ठूलो संकट हो। अहिले मात्र होइन, धेरै लामो समयदेखि जारी यो संकटबारे मिडियामा धेरै छलफल भएको छैन। आत्मनिरीक्षण भएको छैन। हामीले लेखेका कुरा पाठकहरूले नै कमभन्दा कम पत्याउन थाले भने पत्रकारिता गरिरहनुको के अर्थ?
हाम्रो विश्वसनीयतामाथिको यो बढ्दो संकटको अर्को कारण पनि छ। र, त्यो झनै गम्भीर छ।
नेपाली मिडियाले एकअर्काको आलोचना नगर्ने र जतिसुकै ठूलो गल्ती गरे पनि एकअर्कालाई उन्मुक्ति दिने जुन परिपाटी छ, त्यसले मिडिया सबै मिलेका छन् भन्ने भान परेको छ। यी सबै ‘धन्दावाल’ हुन्, त्यसैले कसैले पनि कसैको आलोचना गर्दैनन् भन्ने धारणा बनेको छ। मिडियाका कमजोरीबारे चुइँक्क नबोल्ने, केही नलेख्ने तर अरूबारे दैनिक ठूलाठूला अक्षरमा लेख्ने मिडिया र पत्रकारमाथि पाठकले किन शंका नगर्नु? अनि हामीलाई किन विश्वास गर्नु?
नेपाली मिडिया उद्योगमा एकअर्काको आलोचना नगर्ने लिखित वा मौखिक समझदारी भएको मलाई थाहा छैन। तर सुरूदेखि नै यस्तो परम्परा बस्यो, मिडियाले एकअर्काको आलोचना गरेनन्। समाचारमा भएका गम्भीर त्रुटि होस् वा मिडिया हाउस व्यवस्थापनको कुरा होस् वा मिडिया हाउसका बदमासी र आर्थिक स्वार्थका लागि अरूलाई मर्कामा पारेको कुरा होस्, कुनै पनि विषयमा प्रमुख मिडियाले एकअर्काको आलोचना गरेनन्।
नेपाली प्रमुख मिडियाले एकअर्कालाई जस्तो उन्मुक्ति दिन्छन्, त्यस्तो उन्मुक्ति वयस्क लोकतान्त्रिक मुलुकका मिडियाले दिँदैनन्।
उदाहरणका लागि, सन् २०२२ फेब्रुअरीमा अमेरिकाको वालस्ट्रिट जर्नलले द न्यूयोर्क टाइम्सले आफ्नो पत्रिकाको ‘सर्कुलेसन’ जति छ, त्योभन्दा बढी देखाएको भनेर समाचार नै लेख्यो। टाइम्सले त्यो खण्डन गर्दै आफ्नो भनाइ प्रकाशन गर्यो।
दुई महिनाअघि वासिङ्टन पोस्टमा भएको पत्रकारहरूको हड्तालको समाचार अमेरिकाका प्रायः सबै प्रमुख पत्रिका र टिभी च्यानलहरूले प्रकाशन र प्रसारण गरे। अमेरिकी टिभी च्यानलहरू सिएनएन र फक्स न्युजले धेरैपटक एकअर्काको पत्रकारिताको सार्वजनिक आलोचना गरेका छन्। बेलायतका प्रमुख पत्रिकाहरू द गार्डियन, टेलिग्राफ, डेली मेलले एकअर्काका समाचार र दृष्टिकोणमा रहेका पूर्वाग्रहहरूको आलोचना गरेर समाचार लेखेका छन्।
मिडिया हाउसबीच यस्तो निगरानी र आलोचनाको संस्कृति नहुँदा नेपालमा पाठकहरूलाई सबै मिडिया हाउसहरू मिलेका छन् र आ-आफ्ना कमजोरी र बदमासी छोपछाप पार्छन् भन्ने भान परेको छ।
एउटा ठूलो सञ्चारगृहमा केही समयअघि भएको पत्रकार र कामदारहरूको आन्दोलनबारे मिडियाहरूले रिपोर्टिङ नगरेको, अर्को सञ्चारगृहले सेयर जारी गर्दा उसको वित्तीय स्थितिबारे ढाँटेको र त्यसबारे अरू मिडियाले आममानिसलाई जानकारी नगराएको भनेर धेरै पाठकहरूले हामी सबैको आलोचना गरेका छन्।
यी उदाहरण मैले यहाँ कुनै पूर्वाग्रहवश लेखेको होइन। मिडियाको विश्वसनीयतामाथि जुन संकट छ, त्यो चिर्न हामी सबैले आत्मनिरीक्षण र छलफल गर्न जरूरी छ। नेपाली मिडियाले एकअर्कालाई दिएको उन्मुक्तिको हदम्याद अब सहमतिबाटै सकाउनुपर्छ। हामीले एकअर्काका कमजोरी र बदमासीबारे अब रिपोर्टिङ गर्नुपर्छ।
हामीले जसरी राजनीतिक दल, व्यावसायिक घराना, अदालत वा नेता, न्यायाधीश, कर्मचारी, व्यापारी लगायतका कमजोरी वा बदमासीबारे रिपोर्टिङ गर्छौं, त्यसरी नै हामीले एकअर्काबारे रिपोर्टिङ गर्न जरूरी छ।
त्यसका दुइटा फाइदा हुन्छन् — एकातिर यसले हामीलाई आफैंले गर्ने पत्रकारिताबारे थप सचेत बनाउने छ। हामीले हेलचक्र्याइँ गर्यौं भने वा पूर्वाग्रही समाचार लेख्यौं भने अरू मिडियाले तथ्य र प्रमाणसहित आलोचना गर्न सक्छन् भनेर हामी थप राम्रो काम गर्नेछौं। आफ्नो स्वार्थका लागि जानाजान बदमासी गर्नेहरू सचेत बन्न कर लाग्नेछ।
अर्कातिर, मिडियामा हाम्रो आफ्नै आलोचना हुन थालेपछि अरू क्षेत्रका मानिसको आलोचना गर्ने कुरामा हामी थप सचेत हुनेछौं। अहिलेसम्म खुकुरीको चोट अचानोलाई मात्र थाहा छ, भोलि त्यो चोट हामीले पनि पाउन थालेपछि अरूलाई गर्ने आलोचनामा हामी थप संवेदनशील हुनेछौं। मिडियाले एकअर्काको स्वस्थ आलोचना गर्न थालेपछि पाठकको विश्वास पनि हामीमाथि बढ्नेछ। यो पत्रकारिता र समाज दुवैका लागि राम्रो हुनेछ।
यसको एउटा खतरा भने छ — मिडियाहरूले कुनै तथ्य र प्रमाणबिना एकअर्कालाई पूर्वाग्रहवश हिलो छ्यापाछ्याप गर्ने। अनि आममानिस मिडियासँग थप आजित हुने।
पछौटे समाजका यति धेरै दुःख हुन्छन्, एउटा छोप्न खोज्यो, अर्को निस्किन्छ। एकातिर सुधार गर्न खोज्यो, अर्कोतिर बिग्रिन्छ। त्यसैले हामीले सुधारका लागि सावधानीपूर्वक पाइला चाल्नुपर्छ।
हामी यो शृंखलामा पत्रकारिता क्षेत्रका धेरै प्रबुद्ध मानिसहरूसँग यी सुधारबारे छलफल गर्नेछौं।
आमपाठकको अविश्वास झेलिरहेका बेला नेपाली पत्रकारिताले अर्को संकट पनि बेहोरिरहेको छ। त्यो हो, आर्थिक संकट।
पत्रकारिताको यो संकट पनि नेपालको मात्र होइन, विश्वव्यापी नै हो। मिडियाको अर्थतन्त्रमा संसारभरि नै उथलपुथल आएको छ। विज्ञापन घट्दो छ र आम्दानीका अरू भरपर्दो स्रोत विकास भएको छैन। त्यसैले मिडिया कम्पनीहरूले संसारभरि नै रोजगारी कटौती गरिरहेका छन्।
फोर्ब्स पत्रिकाका अनुसार सन् २०२३ मा संसारभर मिडिया कम्पनीहरूले बीस हजारभन्दा बढी मानिसलाई जागिरबाट निकाले।
यो आर्थिक संकटले नेपाली मिडियालाई पनि गाँजेको छ। यो मूलतः विश्वव्यापी ‘ट्रेन्ड’ कै अंश हो। तर नेपालको हकमा यसको स्थानीय विशिष्टता पनि छ।
नेपालमा जहिल्यै पनि मिडियाको ठूलो स्रोत विज्ञापन रहँदै आएको छ। जतिखेर डिजिटल मिडिया अहिले जस्तो शक्तिशाली थिएनन्, त्यो बेला सूचना, समाचार र विचार सम्प्रेषणका प्रमुख माध्यम रेडियो, टिभी र पत्रपत्रिका थिए। निःशुल्क हेर्न र सुन्न मिल्ने टिभी र रेडियोको त कुरै भएन, पैसा तिरेर किन्नुपर्ने चल्तीका दैनिक पत्रिकाहरूको पनि आम्दानीको करिब ९० प्रतिशत हिस्सा विज्ञापनबाटै आउँथ्यो। नेपाली मिडियाको एउटा संरचनात्मक कमजोरी सधैं यही रह्यो कि यसको आम्दानीमा पाठकको योगदानको हिस्सा नगन्य थियो र, छ। संसारमै भारत र नेपाल मात्रै होलान् जहाँ पत्रिकाहरू यति सस्तोमा पाइन्छ।
डिजिटल मिडियाको उदय र यसको विस्तारको रफ्तारसँगै टिभी, रेडियो र पत्रिकाका दर्शक, श्रोता र पाठक भारी मात्रामा घटे। समाचारका लागि टिभी हेर्ने र रेडियो सुन्ने दिन लगभग सकियो। पत्रिकाका ग्राहक पनि यति कम भए, तिनकै अनलाइन संस्करणको तुलनामा अति सानो हिस्साले मात्र आज पत्रिका पढ्छन्। कान्तिपुर पत्रिका र इकान्तिपुर पढ्ने पाठक संख्याबीच आज तुलना नै हुँदैन। कोरोना महामारीले पनि पत्रिका किन्ने र पढ्ने संस्कृति एक हिसाबले ध्वस्त गरिदियो।
पाठक, दर्शक र श्रोता व्यापक घटेपछि पत्रिका, टिभी र रेडियोमा आउने विज्ञापन स्वाट्टै घटेको छ। विज्ञापन एजेन्सीहरूका अनुसार ‘रियालिटी शो’ बाहेक नेपाली टिभीमा आजकल दर्शक नै छैनन्। तर पनि दर्शक र पाठक घटेको अनुपातमा अझै पनि टिभी र पत्रिकामा विज्ञापन पूरै हराएको छैन। परम्परागत रूपमा यी माध्यमहरूमा विज्ञापन गरिरहेका कतिपयले अझै पनि त्यहीँ विज्ञापन गरिरहेका छन्।
पछिल्ला केही वर्षहरूमा डिजिटल माध्यममा विज्ञापनको मात्रा बढिरहेको थियो। विज्ञापनको दर भने अति नै कम थियो। कोरोना महामारीपछि त्यो दर झनै भाँडियो। व्यावसायिक गृहहरूले कोरोनाका कारण दर घटाउन अनुरोध गरे। मिडियाले पनि अप्ठ्यारो समयको अनुरोध स्वीकार गरे।
तर कोरोना सकिएपछि पनि विज्ञापनको दरमा सुधार आएन। बरू विज्ञापन बिस्तारै सामाजिक सञ्जालमा सर्न थाल्यो। सामाजिक सञ्जालमा थप सस्तोमा विज्ञापन गर्न पाइने, आफूले भनेको क्षेत्र वा उमेर समूहमा पुग्न सकिने र सबभन्दा मुख्य कुरा डिजिटल मिडियामा जस्तो एउटालाई दिएपछि अर्कोलाई दिनपर्ने दबाब बेहोर्न नपर्ने जस्ता कारणले विज्ञापन सामाजिक सञ्जालमा सरेको छ। यसले नेपालका अधिकांश मिडिया चरम आर्थिक संकटमा पुगेका छन्। प्रिन्ट, टिभी र रेडियोमा त समस्या थियो नै, त्यो डिजिटल मिडियामा पनि आइपुगेको छ।
विज्ञापनदाताले विज्ञापन नदिने र पाठकले शुल्क नतिर्ने हो भने मिडिया कसरी चल्छन्? पत्रकारको तलब कहाँबाट आउँछ? व्यवस्थापन खर्च कसरी धानिन्छ?
संसारका मुख्य मिडिया हाउसहरू विज्ञापनमा मात्र भर गर्न छाडेका छन्। उनीहरूले पाठकबाट पनि शुल्क उठाउने कामलाई तीव्रता दिएका छन्। विज्ञापन केन्द्रित ‘बिजनेस मोडल’ बाट पाठक केन्द्रित मोडलतर्फको मिडिया हाउसहरूको संक्रमण सुरू भएको छ।
यसमा ठूलो सफलता प्राप्त गर्नेमा द न्यूयोर्क टाइम्सको नाम अग्रपंक्तिमा आउँछ। सन् २०२३ मा टाइम्सले कमाएको २.४ अर्ब डलरमध्ये साढे एक अर्ब डलर पाठकहरूले तिरेको पैसा हो। ९१ करोड डलर मात्रै विज्ञापनबाट उठेको पैसा हो।
संसारभरि नै प्रमुख र विश्वसनीय सञ्चारगृहले आफ्ना डिजिटल प्रकाशनहरू पढ्न धमाधम पाठकहरूसँग पैसा उठाउन थालेका छन्। धेरैले त ‘पे वाल’ नै खडा गरेका छन्। महिनाभरमा सीमित केही समाचार र लेखहरू पढेपछि थप पढ्न दिँदैनन्। ग्राहक बन्नैपर्छ।
अब संसारभरि नै ‘फिरी’ मा डिजिटल मिडिया पढ्ने र ‘फिरिरी’ गाली गर्ने युगको अन्त्य हुँदैछ।
नेपालमा पनि सेतोपाटीले आफ्ना प्रिमियम सामग्रीहरू पैसा तिरेर सदस्य बनेका पाठकहरूलाई मात्र पढ्न दिन्छ। सेतोपाटीका पाठकहरूले हामीलाई विश्वास गरेर जुन संख्यामा सदस्य बनिरहनुभएको छ, त्यसले हामीलाई हौस्याएको छ। भोलि अरू मिडियाले पनि यो बाटो नहिँडी सुखै छैन। पाठक र पत्रकार दुवैले मिलेर मात्र एउटा बलियो सञ्चारगृह निर्माण गर्न सक्छन् भन्ने संसारको प्रयोगले देखाएको छ।
मिडियामा अहिले देखिएको चरम आर्थिक संकट सम्बोधन गर्न सरकारले पनि तुरून्तै कदम चाल्ने बेला भएको छ। यसमा सरकारले गर्न सक्ने र गर्नैपर्ने दुइटा कुरा छन्।
पहिलो, सामाजिक सञ्जालमा जाने विज्ञापनबारे स्पष्ट नीति बनाउने। संसारभरि नै सरकारहरूले गुगल, फेसबुक लगायतले लैजाने विज्ञापनबारे नीति बनाउन थालेका छन्।
सन् २०२३ जुलाईमा अस्ट्रेलियन सरकारले ठूला सामाजिक सञ्जालहरूलाई उनीहरूले गर्ने आम्दानीमा ३० प्रतिशत कर लगाएको छ। यो पैसा एउटा कोषमा जम्मा गरेर सरकारले स्थानीय मिडियाहरूलाई वितरण गर्छ। क्यानडाले केही समयअघि मात्रै ‘अनलाइन न्युज एक्ट’ जारी गरेको छ। सो जारी भएपछि क्यानडियन मिडियाहरूको सामग्री आफ्नो सर्च-इन्जिनमा देखाएबापत् ती मिडियालाई वार्षिक साढे सात करोड डलर तिर्न गुगल राजी भएको छ।
अमेरिकामा पनि मिडिया कम्पनीहरूले सामूहिक रूपमा नेगोसिएसन गरेर गुगल र फेसबुक जस्ता ठूला टेक कम्पनीहरूलाई उनीहरूले विज्ञापनबाट कमाएको पैसा आफूहरूसँग बाँड्न लगाउन सक्ने कानुन बन्दैछ। एउटा त्यस्तो कानुनको मस्यौदा अहिले अमेरिकी सिनेटमा पुगेको छ।
गुगल र फेसबुकले नेपालमा कुनै लगानी गरेका छैनन्। कुनै रोजगारी दिएका छैनन्। अहिलेसम्म आफ्नो कार्यालयधरि खोलेका छैनन्। विज्ञापनमा भने अर्बौं रूपैयाँ लैजाने अवस्था बनेको छ। त्यसले नेपाली मिडियालाई धराशायी बनाउन थालेको छ। पत्रकारहरूको तलब र रोजगारी गुम्ने अवस्था बनेको छ। प्रमुख सञ्चारगृहकै पत्रकारहरू यो महिना समयमा तलब आउँछ कि आउँदैन भनेर चिन्तित हुनुपर्ने अवस्था आएको छ। कति अर्को महिना जागिर रहन्छ कि रहँदैन भन्ने पिरमा छन्।
मूलधारका नेपाली मिडियाका लाख कमजोरी होलान्, छन्। तर सत्तामा बसेका र शक्तिशालीहरूलाई प्रश्न गर्ने यत्तिको स्वतन्त्र र निडर मिडिया दक्षिण एसियामै अर्को छैन। तुलनात्मक रूपमा सन्तुलित पत्रकारिता गर्ने मूलधारका करिब एक दर्जन डिजिटल मिडिया, पत्रिका र टिभीलाई हटाइदिने हो भने नेपाली समाजमा सन्तुलित सूचना र समाचार दिने अनि विचार निर्माणमा भूमिका खेल्ने काम कसले गर्छ? सामाजिक सञ्जालको अराजकताले?
संयमित र सन्तुलित मिडियाबिनाको खुला समाज र लोकतन्त्रको कसैले कल्पना गर्न सक्छ? त्यस्तो समाज कहीँ सम्भव भएको छ?
त्यसैले नेपाल सरकारले पनि संसारका अरू मुलुकले जस्तै सामाजिक सञ्जालमा जाने विज्ञापनबारे नीति र कानुन तुरून्तै बनाउन पहल गर्नुपर्छ। सरकारले कुनै पनि कर्पोरेट हाउसले आफूले गर्ने कुल विज्ञापनको कति प्रतिशत ठूला टेक कम्पनीलाई दिन पाउने, कति स्थानीय मिडियामा गर्नुपर्ने भन्ने कानुनमै तोकेर स्पष्ट व्यवस्था गर्नुपर्छ।
दोस्रो, सरकारी विज्ञापनमा जारी भ्रष्टाचार र ब्रह्मलुट रोक्ने।
नेपाल डिजिटल मिडिया सोसाइटीसँगको भेट र छलफलमा सञ्चारमन्त्री र सचिवदेखि मुख्यसचिव सबैले सजिलै स्वीकार गरे — मिडियामा जाने सरकारी विज्ञापनमा ९० प्रतिशतसम्म भ्रष्टाचार छ!
अर्थात् एक लाख रूपैयाँको सरकारी विज्ञापन मिडियामा दिनुपर्यो भने ९० हजार रूपैयाँ कर्मचारीले कुनै बाटोबाट आफैं फिर्ता लिने अनि मिडियामा १० हजार रूपैयाँको मात्र पुग्ने!
मिडियामा जाने विज्ञापन भनेको आमजनताले तिरेको करको पैसा हो। यसमा व्याप्त भ्रष्टाचारले यो महाव्याधि कति गम्भीर छ भन्ने संकेत गर्छ।
मिडिया होस् वा व्यवसाय वा राजनीति; तिनका आ-आफ्नै समस्या, चुनौती र संकट छन्। व्यापक सुधारबिना यी चुनौती र संकटबाट यी क्षेत्र र नेपाली समाजले छुटकारा पाउन सम्भव छैन। समस्या र बेथितिको कुरा गर्ने, गनगन गर्ने, निराशा व्यक्त गर्ने तर के सुधार गर्न आवश्यक छ र सुधार कसरी गर्ने भन्ने पहिल्याउन नसक्ने कुनै पनि पछ्यौटे समाजको चरित्र हो। हाम्रो समाज अहिले ठ्याक्कै त्यही रोगको शिकार भएको छ।
पछ्यौटे समाजको अर्को पनि चरित्र हुन्छ — कुनै पनि क्षेत्रले अरू क्षेत्रका कमजोरी देख्ने, अरूले गर्नुपर्ने सुधारबारे भन्न सक्ने तर आफ्नो क्षेत्रको सुधारबारे फिटिक्कै नबोल्ने वा भन्न नसक्ने। आफूहरूमा सुधार आवश्यक छ भन्ने महसुस नै नगर्ने!
अहिले राजनीतिज्ञलाई सोध्यो भने व्यवसायी र पत्रकारिताका विकृति र गर्नुपर्ने सुधारबारे धेरै लामो व्याख्या गर्न सक्छन्। व्यवसायीले राजनीति र पत्रकारिताको सुधारबारे त्यसरी नै भन्न सक्छन्। पत्रकारिता त सधैं अरूबारे लेख्ने, कमजोरी औंल्याउने, सुझाव दिने पेसा नै भइहाल्यो!
एउटा क्षेत्रले अर्को क्षेत्रको मात्र गल्ती औंल्याएर सुधार सम्भव भएको कुनै समाज छैन। सुधार त्यतिखेर सुरू हुन्छ जब प्रत्येक क्षेत्रले आत्मसमीक्षा गर्छ, कमजोरी केलाउँछ र सामूहिक प्रयत्नमा सुधार अघि बढाउँछ।
सेतोपाटीमा हामीले सुरू गरेको यो शृंखलाको मूल उद्देश्य पनि त्यही हो। हामी आगामी दिनहरूमा राजनीति, व्यवसाय र पत्रकारिता क्षेत्रका चुनौती, विकृति र सुधारका एजेन्डामा केन्द्रित रहेर यही क्षेत्रका मानिसहरूसँग विस्तृत अन्तर्वार्ताहरू गर्नेछौं। उनीहरूका लेख छाप्नेछौं।
